Kirkut – cmentarz żydowski

Żydzi osiedlali się w Grodzisku od niepamiętnych czasów. Pierwsze wzmianki o nich pochodzą z drugiej połowy XIV wieku. Ksiądz Bojanek wspomina o w 1917 roku w swej monografii Grodziska, że na cmentarzu żydowskim znajdowała się macewa rabina sprzed 500 lat. Przywilej osiedlania się na terenie całej Polski nadał Żydom król Kazimierz Wielki w 1344 roku. Od czasów wypraw krzyżowych Żydzi , wypędzani z różnych krajów Europy, znajdowali w Polsce azyl przed prześladowaniami i możliwość swobodnego rozwijania własnej kultury. W 1760 roku proboszcz Jan Klemens Mokronowski pozwolił Żydom na wybudowanie bożnicy oraz nadał im prawo grzebania zmarłych na wyznaczonym miejscu poza granicami miasta. W 1767 roku w Grodzisku mieszkało 191 Żydów. Z każdym rokiem ta liczba rosła.

Dzisiejszy cmentarz żydowski jest jego małym fragmentem, chowano tu osoby nie tylko z Grodziska, lecz także z całego Mazowsza. Lewobrzeżna Warszawa do XIX wieku nie miała cmentarza żydowskiego, cmentarz na Bródnie, istniejący od 1783 roku, przeznaczony był wyłącznie dla
mieszkańców prawego brzegu Wisły.

Żydowska forma architektury cmentarnej, zachowanej na grodziskim cmentarzu, to przede wszystkim macewa, czyli pionowo ustawiona prostokątna płyta kamienna o szczycie trójkątnym lub zakończona łagodnym łukiem. Macewy wykonywano przeważnie z piaskowca. Przez wieki zmiany w wyglądzie macew były nieznaczne.

W sztuce nagrobnej Żydów prawie nigdy nie przedstawiano postaci ludzkich. Wynikało to z biblijnego zakazu: „ Nie czyń sobie podobizny rzeźbionej czegokolwiek, co jest na niebie w górze i co jest na ziemi na dole, i tego, co jest w wodzie pod ziemią”. Dlatego na płytach nagrobnych oprócz napisów zobaczyć można symbole religijne odnoszące się do Starego Testamentu i Talmudu. Na przykład dłonie złożone w geście błogosławieństwa oznaczały przynależność zmarłego do potomków arcykapłana Aarona, dzbanek z misą lub sam dzban oznaczał potomków rodu Lewiego, pomocnika kapłana obmywającego mu ręce. Lew symbolizował potomków Judy, jeleń zaś pokolenie Naftalego. Symbolicznie księga określała uczonego, pobożnego studiującego Talmud i Torę, natomiast korona świadczyła o pobożności i wyjątkowej znajomości świętych ksiąg i pism. Świecznik umieszczony na nagrobku kobiety – żony i matki, której najważniejszą czynnością religijną było zapalanie i błogosławienie szabatowego ognia. Menorę, siedmioramienny świecznik, spotkać można na nagrobkach jako tradycyjny symbol Judaizmu, a gwiazdę Dawida na znak przynależności narodowej. Macewy zdobiono motywami ptaków i roślin. Ptaki symbolizowały duszę, a dusze sprawiedliwych wyobrażane w postaci ptaków miały przywilej siedzieć na tronie Pana, śpiewając na jego chwałę. Orzeł był wyobrażeniem opiekuńczej mocy Pana, a gołąb umieszczony na pomniku oznaczał zgodę i miłość małżeńską. Na macewach umieszczano też symbole określające zawód zmarłego, na przykład hełm, lirę, węża Eskulapa. Złamane drzewa i kwiaty świadczyły o tragicznej śmierci.

Inskrypcje nagrobne kończyły się tradycyjnie 5 literami hebrajskimi: T. N. C. B. H, które są skrótem zwrotu: „Niech dusza jego (jej) będzie związana w węzeł życia”. Plastycznie węzeł taki był wyrażony w formie plecionki obiegającej całe epitafium.

Po likwidacji grodziskiego getta zniszczeniu uległa bożnica oraz cmentarz Niemcy wykorzystywali kamienne macewy jako do utwardzania dróg i podwórzy. Tworzące się po II wojnie zakłady zawłaszczały nikomu niepotrzebne tereny. W latach 80. Przeprowadzono rekonstrukcję ocalałego muru cmentarnego i odtworzono bramę od strony ulicy Żydowskiej. U szczytu pierwotnej bramy zachowała się tablica z napisem: „Grodziskie Towarzystwo Pomocy w Nowym Jorku” i data 6 lipca 1922 roku. Na obecnym cmentarzu zachowało się 29 kompletnych macew. Łącznie znaleziono i zinwentaryzowano 277. Cmentarz znajduję się pod opieką gminy Grodzisk Mazowiecki.

Gmina Żydowska w Grodzisku Mazowieckim rozwijała się bardzo prężnie. Na tym terenie nie obowiązywało prawo De non tolerandis Judaeis, w myśl którego Żydom nie wolno było osiedlać się w mieście ani przebywać w nim powyżej jednej doby. W mieście Grodzisk Żydzi w pewnym momencie stanowili 80% ludności. Zważywszy że Grodzisk był miastem prywatnym, którego lokacja oparta była na prawie niemieckim, magdeburskim, taka sytuacja była podłożem konfliktów między Gminą Żydowską a dziedzicem. Spory, na przykład o dzierżawione grunty, rozstrzygać musiały sądy. Uciążliwość tej sytuacji była zapewne jednym z powodów decyzji hrabiego Skarbka w XIX wieku o parcelacji gruntów położonych między ogrodami Jordnanowickimi a miastem w ścisłej zabudowie.

Żydzi na terenie Grodziska zajmowali się rzemiosłem i handlem, tworząc własne cechy i organizacje zawodowe. Najliczniejszą grupę stanowili krawcy, szewcy, piekarze, pończosznicy, trykociarze oraz rzeźnicy. Zmonopolizowali handel zbożem, solą, trunkami i drewnem. Prowadzili również małe zakłady przemysłowe ( między innymi grabarnie). W większości jednak ich położenie socjalne było bardzo złe, tylko nieliczni byli zamożni. Przedstawiciele inteligencji Żydowskiej na ogół dążyli do kontaktów i asymilacji z ludnością polską. Dzieci chodziły do tych samych szkół, zawiązywały przyjaźnie, nawet małżeństwa. Wyrazem patriotyzmu jak podaje ksiądz Bojanek w swojej monografii Grodziska, był wizerunek orła białego namalowany na jednej z okienic żydowskiej bożnicy.

Grodziska Gmina Żydowska zasłynęła w Polsce dzięki cydykowi Elimelechowi Szaprio, który zapoczątkował dynastię chasydzką i był potomkiem słynnych postaci – Magida z Kozienic, Elimelecha z Leżajska, i Widzącego z Lublina. Zmarł w 1892 roku w Grodzisku i pochowany został na miejscowym kirkucie.

[easy_image_gallery gallery=”909″]